Wat kunst kan doen – terugblik 2024
Jam van der Aa
 
Als kind woonde ik in een fantasiewereld gevoed door verhalen uit boeken. Met ons gezin keken we op vrijdagavonden bij opa en oma het journaal. Ik lag eens dagen wakker van een fragment dat ik op het journaal zag. Israëlische soldaten sloegen een Palestijn in elkaar op een kale, woeste vlakte nadat ze uit een helikopter waren gestapt. Ik moet een jaar of tien zijn geweest. Wij hadden thuis geen tv, misschien kwam daarom bewegend beeld heviger binnen, hoewel de beelden nog steeds niet wennen.
 
Het afgelopen jaar was een turbulent jaar. Nationaal en internationaal. Ik probeerde dit jaar om veel verschillende stemmen te beluisteren, binnen en buiten de kunsten. Ik heb geprobeerd om te blijven kijken zonder mij een onwrikbare mening te vormen. Ik ben bang om ten prooi te vallen aan een fantasieloze propagandamachine die mensen vermaalt voor diens eigen gewin. Voor tamtams die roepen: ‘Volgt u Mij. Ik weet het zéker.’
Stelligheid maakt dat ik met een deken over mijn hoofd in bed wil liggen. Met een zaklampje en een goed boek. Ik wil bij de kunst te rade gaan: hoe kan het ook?
 
Afgelopen jaar presenteerde POPOP Art een 8-daags leerprogramma dat het thema Het niet weten verkende. Het Besiendershuis initieerde Toekomstdenker, Catinca Tilea dacht samen met publiek na over mogelijkheden voor een duurzamere toekomst. Bij Platform POST werden andersoortig ecologisch leven verkend. In samenwerking met Platform DIS werd de bodem, het fundament waarop we leven onderzocht. Je kon er composterende aarde eten als superfood. Het geeft te denken.
 
Kunstenaars en schrijvers zijn in Duitsland zonder pardon gecanceld, soms vanwege een enkele post of story op Instagram of louter vanwege hun afkomst. Bij de opening van de tentoonstelling This Will Not End Well in de Neue Nationalgalerie (Berlijn) hield Nan Goldin een toespraak waarin ze opkwam voor Palestina.
‘What have you learned, Germany?’ vroeg ze steeds weer.
Het museum hield zich aan de afspraak dat Goldin een openingstoespraak mocht houden (in ruil daarvoor was het laatste deel van de tentoonstelling niet op zaal, want dat zou te controversieel of te politiek zijn). Het museum heeft als officieel standpunt dat het activisme van Goldin losstaat van haar kunstpraktijk, ook al vindt Goldin zelf van niet. Hoe verhoudt kunst zich tot het leven, tot activisme, tot hoe we voor onszelf zorgen? Wat is kunst eigenlijk? En kunstenaar, is dat een beroep of een manier van leven?
 
Ik zag een interview met Tracy Emin waarin ze zegt: ‘Art is probably the only true thing left, which exists for its own sake and nothing else. Because it's a pure thing that comes from a realm of which we are not completely sure about. That's why millions of people go and stare at the Mona Lisa every day, they are affected by the gaze of this special thing.’
Het laatste jaar was het soms hard zoeken naar this special thing. Mijn verwondering werd vaak weggedrukt door ontzetting en verbijstering. Maar toch, vooral in de kunst was er af en toe een glimp op te vangen van iets subliems, een verbeelding waartoe de mens ook in staat is. En het is juist die verbeelding die ons onszelf laat inleven in anderen.
 
De feestdagen staan voor de deur. Een tijd waarin volgens de populaire beeldcultuur vaak wonderen op het relationele vlak (veelal van families) gebeuren. Vertraagde reizigers komen toch nét op tijd voor het diner, oude ruzies worden bijgelegd. Mocht je zorgen hebben over de feestdagen, vrezen voor polariserende gesprekken tijdens het diner, dan hoop ik dat je je afvraagt wat belangrijk is. Jouw mening, hoogstwaarschijnlijk gebaseerd op nét iets te weinig informatie over een bijzonder complex onderwerp, óf de band die je hebt met de mensen die aan je dinertafel zitten. Hoe ga je met de ander om?
 
En ook daar biedt de kunst perspectief. Getekend Bo en Wouter in Expo Bart toont momenteel twee heel verschillende kunstenaars, Wouter van der Giessen en Bo Stokkermans, die samen een dialoog (binnenkort ook te beluisteren in een podcast) en een werkproces zijn aangegaan. In de promofilm vertelt Bo: ‘We hebben het iedere keer als we ergens tegen aanlopen daarover gehad en ook onszelf telkens weer uit onze eigen stramienen getrokken. Ik denk dat dat zowel in de kunst als daarbuiten super relevant en belangrijk is.’
Getekend Bo en Wouter geeft hoop. Het laat zien dat je voor goed samenwerken jezelf niet hoeft te verliezen.
 
Mijn voorlopige conclusie is dat de mensheid zonder de kunsten verloren is. Zonder verbeelding zijn we niet anders dan dieren die zelfzeker vechten om een territorium. Een harteloos gevecht over wie wel en niet bij de groep mag horen, wie aan de rijkelijk gevulde tafel mag plaatsnemen.
Niet dat er ook maar iets mis is met dieren. Soms denk ik wel eens: de enige met wie niets mis is, zijn de dieren. Alleen maken zij geen kunst.